ایران زمین

معماری شکوهمند ایران همواره چون گوهری تابان در میان آثار معماری جهان می درخشیده و از مرتبه ای بلند برخوردار بوده است . در این میان ، معماری مکتب اصفهان در دوره های گوناگون طلایه دار این راه پرشکوه بوده و نام هنر و فرهنگ ایران را در گوشه و کنار جهان بلند آوازه کرده است . در دوره صفوی ، شهر اصفهان از چنان عظمت و شکوهی بهرمند شد که نصف جهانش نامیدند . در میان آثار معماری بازمانده از این عصر مجموعه مدرسه و بازارچه و کاروانسرایی برجای مانده است که در کنار خیابان چهارباغ اصفهان چون گوهری یگانه می درخشد . این مجموعه به دستور شاه سلطان حسین صفوی ، ساخته شد و آن را به مادر خویش پیشکش کرد . از این رو ، مدرسه و کاروانسرای مادر شاه نامیده شد . از مجموعه بناهای یاد شده ، مدرسه از همه مشهورتر و به اعتبار کاشیکاری ظریف و بی همانند آن ، از زیباترین آثار تاریخی اصفهان و جهان به شمار می رود .  این شاه بیت معماری اسلامی که با وقاری شکوهمند در کنار چهارباغ نشسته و بیشتر به نام مدرسه چهارباغ معروف است ، بیش از سه قرن است که طالبان علوم دینی و دانشوران علوم الهی ، در کنار پیچ و تاب خاموش اما پرشور نقش  کاشیهای آبی ، در آن به تعلیم و تعلم سرگرم اند . در آغاز ، انگیزه اصلی ساختن بازار و کاروانسرا استفاده از عواید آنها برای نگهداری مدرسه و تامین معاش اهل مدرسه بوده است . بازار را ، که در کنار ضلع شمالی مدرسه قرار دارد ، سقفی بلند از تاق ضربیهای خوش نما پوشانده و حجره های دو طرف آن در دو طبقه ساخته شده است . این بازارچه را پیشتر بازارچه بلند می خواندند و امروز بازار هنر می نامند . اکنون در حجره های این بازار دست سازهای بومی و سنتی به مشتریان عرضه می شود و در حجره های فوقانی ، صنعتگران بومی به ساختن این آثار مشغولند . هنوز هم در این بازار اشیایی به مشتریان فروخته می شود که نامهای خاطره برانگیزی را به یاد می آورد : خاتم مینا ، قلمکار ، قلمزنی ، منبت ، سوخت ، تذهیب ، معرق ، گلابتون ، زریبافی ... . از زمان ساخت مجموعه مدرسه و بازار و کاروانسرا سیصد سال می گذرد . به نظر می رسد بنای مدرسه مادر شاه در سال 1112 هجری قمری آغاز و تا سال 1128 به طول انجامیده است . تاریخهای نقش شده در گوشه و کنار این مدرسه ، زمان ساخت آن را مشخص می کند . در کتیبه ای سال 1114 و بر کتیبه چوبی دیگری سال 1119 و در نقش حک شده بر در مدرسه ، سال 1120 و در کتیبه ای به خط عبدالرحیم جزایری ،  سال 1122 نقش است .
با شکوفایی اقتصاد ایران در عصر صفوی ، ساختن بناهای عظیم و سودمند همچون بازار ، پل ، سد ، آب انبار ، برج کبوتر ، رباط ، مسجد و مدرسه رواج یافت اما شاخص ترین بناهای آن دوره ، مجموعه کاروانسراهاست که هنوز هم برخی از آنها ، اگر چه ویران ، در گوشه و کنار این سرزمین ، چه در کنار راه ها و چه در گوشه و کنار شهرها ، به چشم می خورد . کاروانسراها تنها محل اطراق شبانه کاروانیان و رهگذران و باراندازی و بارگیری کاروانها نبود . کاروانسراهای شهری همچنین فضایی مناسب برای نگهداری کالا و مبادلات بازرگانی بود . شاردن ، سیاح اروپایی که در زمان صفوی از اصفهان دیدن کرد ، تعداد کاروانسراهای اصفهان را بیش از 1800 کاروانسرا خوانده است .
استواری و زیبایی از ویژگیهای اصلی کاروانسراهای صفوی است و مشابهتی که کمابیش در ساختمان بیشتر آنها دیده  می شود ، این گمان را تقویت می کند که همه آنها از روی طرحی نمونه ساخته شده اند . اگر چه گاهی تفاوتهای اصلی در اجزای این بناها دیده می شود ، اما عناصر عمده ، همچون حیاط چهارگوش مرکزی با اتاقهای یک یا دو طبقه در گرداگرد آن به صورت قرینه و صفه ها با ایوانهای جلوی اتاقها ویژگی مشترک بیشتر این کاروانسراهاست .
در بازسازی کاروانسرای مادر شاه کوشش شده است که شکلی کلی آن محفوظ بماند و تنها تغییر ظاهری ، درختکاری و آرایش صحن مرکزی آن به شکل باغهای اصیل ایرانی است . در آب و هوای کویری و نیمه کویری ایران ، حیاط قلب تپنده معماری است فضایی باز و مفرح که طبیعت مهربان را با آب و گیاه به کاشانه ما می آورد و آن را از خشکی و سرمای بیرون محفوظ می دارد . کاروانسرای مادر شاه نیز همچون دیگر کاروانسراهای صفوی حیاطی مربع شکل در میان دارد که طول هر ضلع آن هشتاد متر است . در نوسازی کاروانسرا این حیاط خاکی باغی پر گل و گیاه شده است که نهری به نام فرشادی (farreshadi)از میان آن می گذرد . در هر ضلع حیاط ، ایوانی قرار دارد که حجره های دو طبقه سفید رنگ در کنار آن صف کشیده اند . به گفته تاورنیه ، سیاح اوپایی ، بازرگانان متمکن آن روزگار ، اتاقهای پایین را به اتاقهای بالا ترجیح می دادند ، زیرا هم در تابستان خنک تر و هم به انبارها و باراندازهای آنان نزدیک تر بود . در آن زمان در صحن مرکزی  کاروانسرا سکویی دراز برای پیاده کردن بارها تعبیه شده بود و اصطبلهایی نیز برای تیمار چهارپایان بارکش وجود داشت . ایوان شمالی کاروانسرا به بازارچه شاهی و ایوان جنوبی به باغ فتح آباد باز می شد که امروز چیزی از آن آثار برجای نیست .
سادگی و استواری  این بنا با فضایی دلگشا و آرام ، شکوه و زیبایی میدان نقش جهان را به یاد می آورد که گوهر بازمانده از عهد صفوی است . اما شکوفایی عصر صفوی نیز پایدار نماند و در تند باد یورش افغانها به تاراج رفت . در دوره های بعد کاروانسرای مادرشاه نیز ، همچنین بسیاری از بناهای دیگر متروک ماند و تنهادر زمان حکومت ظل السلطان ، شاهزاده سفاک قاجار ، یک بار تعمیر شد . سپس در عهد معاصر از این بنا به عنوان آمادگاه پادگان اصفهان استفاده می شد که امروز نام خیابان آمادگاه یادگار آن دوران است . فضای نسبتا وسیع این کاروانسرا موجب شد که در سالهای بعد توقفگاه کامیونهای حمل قند و شکر باشد و در سال 1336 شمسی که بازسازی این بنا آغاز شد ، با قرار ماهانه سی هزار ریال در اجاره اداره قند و شکر بود . همین بهره برداری نامناسب بود که همراه با باران و آفتاب ، و بی اعتنایی مردمان ، بر سرعت ویرانی کاروانسرا افزود . دیوارهای آجری نمای داخلی ، بر اثر ضخامت کاهگل ،‌که هر بار لایه ای بر لایه پیشین افزوده می شد ، شکاف برداشته ،‌در زیر وزن روز افزون بامها قد خم کرده بود ، پی های ضلع شرقی ، دیگر تاب نگهداری بنا را نداشت و دیوارها در آستانه سرنگونی بود . وضع دیگر قسمتها نیز چندان بهتر نبود . هم بنیاد بنا و هم رنگ و آب آن را گذر بی امان روزگار بر باد داده بود . کاشیها فروریخته ، درها و پنجره های قدیم به یغما رفته و سنگهای کف ایوانها و نبش دیوارها ، به مرور ایام ساییده و فرسوده شده بود .
در همین زمان بود که شرکت سهامی بیمه ایران گام پیش نهاد و  با پیشنهاد آندره گدار ، که زمانی رییس و در آن موقع مشاور اداره کل باستانشناسی بود ، تبدیل کاروانسرا به مهمانخانه و طرح ساختمان مهمانسرا را که بعدا مهمانسرای شاه عباس نامیده شد ، تصویب کرد (سال 1336) . با این کار ، هم یک بنای ارزشمند تاریخی از انهدام نجات یافت ، هم خاطره کاربری نخستین آن ، یعنی اقامتگاه مسافران و سیاحان ، در شکل جدید مهمانسرا زنده ماند و هم فضایی بسیار چشم نواز و آبرومند در این شهر پرآوازه ایرانی به وجود آمد . اکنون ، زمزمه آب روان و رنگ و آب باغهای ایرانی ، جلوه هایی از معماری پرشکوه ایران اسلامی ، آثار هنری نشسته بر پیشانی دیوارها و ایوانهای رفیع ، چشم انداز گنبد فیروزه پر نقش و نگار مهمانسرای عباسی را چنان در یاد و خاطر  میهمانان می نشاند که هرگز نمی توانند آن را فراموش کنند.
در اجاره نامه منعقد شده بین شرکت بیمه ایران و متولی وقت مدرسه چهارباغ ، در مورد تعمیر و یا احداث و نگهداری قسمتهای مختلف بنا چنین آمده است : "" شرکت بیمه ایران ملزم است به هزینه خود مهمانخانه ای در مورد اجاره بسازد و تمام اعیان ساختمانی که به وسیله شرکت مذکور انجام خواهد شد متعلق به شرکت مزبور است . نقشه مهمانخانه و عملیات ساختمانی باید با قانون عتیقات از لحاظ ابنیه تاریخی مغایرت نداشته باشد . آنچه از ساختمان سرای فتحیه (کاروانسرا) که به موجب تشخیص اداره کل باستانشناسی برای بقای آن لازم باشد ، شرکت بیمه ملزم است به هر هزینه خود و بلاعوض تعمیر و به حال فعلی حفظ نماید .
با خرید مقداری از زمینهای اطراف از شهرداری اصفهان و خرید و پرداخت سرقفلی مغازه هایی که در بدنه جنوبی کاروانسرا احداث شده بود ، سرانجام در تابستان 1337 شمسی ، ساختمان مهمانسرا آغاز شد .
در بازسازی کاروانسرا دو هدف در نظر بود : حفظ اصالت نمای بیرونی ، و تبدیل حجره های کاروانسرا به اتاقهای مهمانسرا .
نخست دیوارها و سقفها بازسازی گردید . سپس اجزای آسیب دیده مهار و قالب بندی شد و خشت خام با آجر یا بتون جایگزین گردید . اکنون در اتاقهای مجلل سمت شمالی ، نمونه کامل و تقریبا دست نخورده دیوارهای قطور و تاق ضربی های مشهور به تاق و چشمه و تاقچه ها و رفهای سیصد سال پیش را می توان مشاهده کرد . در بازسازی ، کوشش شده است که درها و پنجره ها اسلوب و چهره پیشین خود را حفظ کند . هر آنچه قابل مرمت بود تعمیر گردید و آنچه را دست زمان بر باد داده بود ، از نو ساخته شد .
در روند بازسازی ، تنگناهایی هم وجود داشت که از آن میان نبود پشتوانه مالی ، ناتوانی پیمانکار و تغییر مدیریت ، دست به دست داد و بناچار در سال 1341 کار تعطیل شد . تا این زمان فقط سی و شش اتاق ضلع غربی ساخته شده بود . پس از دو سال توقف ، در اوایل سال 1344 ، دو پیمانکار جدید ادامه کار را به عهده گرفتند : شرکت جنرال تکنیک برای کارهای تاسیساتی و شرکت دشت برای کارهای ساختمانی . سرانجام ساختمان جدید با اتاقها و سرسراها ، و باغ مهمانسرا با غرفه های اطراف آن ، به شکل کنونی آماده بهره برداری شد . اما این که چنین بنایی را چگونه باید آراست ، هنوز روشن نبود . در آغاز قرار بود باغ مهمانسرا اصالت خود را حفظ کند و قسمتهای دیگر ، شکل یک بنای ساده امروزی را داشته باشد . اما هر چه کار پیش می رفت این اندیشه قوت می گرفت که در قسمتهای نوساز نیز از آذینها و طرحهای اصیل ایرانی استفاده شود . اصفهان کانون هنرهای دستی بود و سزاوار بود که مهمانسرای این شهر جلوه گاهی از هنرهای اصیل بومی باشد . سرانجام همه طرحهای ارائه شده طرح شادروان استاد بهادری ، رئیس هنرستان هنرهای زیبای اصفهان ، از همه چشمگیرتر بود ، اما اجرای آن طرح ، دگرگونیهای کلی در ساختمان اصلی مهمانسرا و هزینه ای گزاف و زمانی دراز را می طلبید . هشت سال بود که سرمایه ای هنگفت راکد مانده بود و به مصلحت نبود که استفاده از این بنا بیش از این به تاخیر انجامد .
سرانجام ، مهندس مهدی ابراهیمیان برای تهیه طرح آرایش فضای داخلی مهمانسرا و اجرای آن انتخاب گردید . وی ، هم با شیوه های گوناگون هنرهای اصیل ایرانی آشنایی داشت و هم از شور و شوق فراوان برای زنده کردن هنرهای متنوع ایرانی برخوردار بود . آشنایی ایشان با بسیاری از هنرمندان اصفهانی که در آن زمان به دلیل نبودن زمینه فعالیت مساعد ، کم کم گوشه می گرفتند نیز عامل دیگری در انتخاب نامبرده بود . وی علاوه بر تهیه طرحها ، اجرای آنها را نیز به عهده گرفت . سرانجام گروهی متشکل از یکصد و پنجاه نفر از طراحان و نقش پردازان و گچبران و مشبک سازان و آینه کاران ، که بعدها عنوان گروه هنری مهر را برای خود برگزیدند ، کار تزئین مهمانسرا را از اوایل تابستان 1345 آغاز کرد و تا آخر  همان سال به پایان رسانید . علاوه بر این ، در اجرای این طرح ، جوانان و هنر آموزان تازه کار نیز عملا آموزش داده شدند .
اداره چنین مهمانسرایی نیز از حساسیت ویژه ای برخوردار بود . برای این کار ، پس از مطالعه و دقت فراوان ، گروه هتلداری نگرسکو از فرانسه انتخاب شد که از مهر 1344 به مدت دو سال این مسئولیت را عهده دار بود . از آن پس مدیریت مهمانسرا به مدیران ایرانی سپرده شد . این مدیران بیشتر از میان کارمندان عالیرتبه شرکت بیمه ایران انتخاب می شدند . در سال 1351 شرکت بیمه ایران تصمیم گرفت به توسعه مهمانسرا بپردازد. این توسعه تنها از جانب شرق امکان پذیر بود . بنابراین با خرید یازده هزار و پانصد متر مربع زمین کناره ضلع شرقی ، بخش ضمیمه مهمانسرا ، که می توان آن را مهمانسرایی مستقل و مجهز دانست ، با هشتاد اتاق ،‌سرسرای ورودی ، رستوران ، تالار سخنرانی بزرگ و تمامی امکانات یک مهمانسرا ساخته شد . اینجا هم کار آراستن دیوارها و سقفها به مهندس ابراهیمیان سپرده شد و همان هنرمندان و صنعتگران پیشین ، اجرای طرحهای تازه و اصیل را برعهده گرفتند